KRRiT - Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji

Cyfrowe wyzwania. Kompetencje Polaków w obliczu rozwoju nowych technologii

Konferencja dała przegląd sytuacji między innymi w następujących obszarach:

• jakimi badaniami dysponujemy na temat kompetencji medialnych i cyfrowych w Polsce oraz jakie wnioski z nich płyną;
• jak Polacy wypadają w tym zakresie na tle innych krajów;  
• komu pomaga Internet: kompetencje medialne a podziały społeczne;
• jak kompetencje cyfrowe wpływają na pozycję na rynku pracy.

Zgodnie z deklaracją organizatorów więcej informacji na temat konferencji ma znaleźć się niebawem na http://www.delab.uw.edu.pl/cyfrowe-wyzwania/ (stan wiedzy na 11.04.2014 r.).


Relacja z konferencji

Organizatorzy konferencji:

DELab[1]  - Laboratorium Gospodarki Cyfrowej Uniwersytetu Warszawskiego oraz Centrum Cyfrowe Projekt: Polska we współpracy z Instytutem Kulturoznawstwa SWPS.

Patronat:

Patronat honorowy Przedstawicielstwa Komisji Europejskiej w Polsce oraz Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji.
Mecenat: Mistrzowie Kodowania, Orange Polska i UPC Polska – członkowie Szerokiego Porozumienia na rzecz Umiejętności Cyfrowych.

Adresaci konferencji:

Badacze, przedstawiciele instytucji mających w zakresie swoich kompetencji edukację cyfrową, edukatorzy medialni, nauczyciele, pracownicy organizacji pozarządowych.

Poruszane zagadnienia:

• Kwestie ochrony zdrowia przy użyciu narzędzi online;
• Edukacja cyfrowa w polskich szkołach (w tym prowadzony przez Centrum Edukacji Obywatelskiej program „Szkoła z klasą” oraz propozycja „Katalogu kompetencji medialnych i informacyjnych” Fundacji Nowoczesna Polska);
• Kompetencje cyfrowe i medialne w różnych ujęciach, w tym m.in. z punktu widzenia statystyki publicznej, nauki programowania w szkole: przykład programu Mistrzów Kodowania), programów grantowych prowadzonych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego czy doświadczeń programu „Polska Cyfrowa Równych Szans” oraz Centrum Edukacji i Kreacji Cyfrowej „Fabryka Przyszłości“ prowadzonych przez Stowarzyszenie Miasta w Internecie;
• Prawo autorskie-komunikacja-kultura (kompetencje, wyobrażenia i praktyki Polaków odnośnie do prawa autorskiego; kompetencje medialne producentów popkultury; kompetencje komunikacyjne dzieci („dzieci sieci”); kompetencje komunikacyjne rzeczników instytucji eklezjalnych w Polsce);
• Kompetencje medialne a wyzwania społeczne (badania Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji  dotyczące kompetencji cyfrowych urzędników i nauczycieli; kompetencje medialne wobec podziałów społecznych, cyfrowe „ja”; metodologiczne wyzwania badania kompetencji osób starszych; edukacja e-finansowa seniorów);
• Nowe technologie i rynek pracy (kompetencje komputerowe na rynku pracy w świetle wyników badań Bilans Kapitału Ludzkiego; kompetencje medialne pracowników w dobie social media; kompetencje cyfrowe  a pozycja na rynku pracy).

Zestawienie przytaczanych badań:

• Korzystanie z mediów a podziały społeczne, kompetencje medialne Polaków w ujęciu relacyjnym, Mirosław Filiciak, Paweł Mazurek, Katarzyna Growiec, Centrum Cyfrowe projekt: Polska, dostępne na stronie internetowej tego Centrum;
• Kompetencje cyfrowe młodzieży w Polsce (14-18 lat), badanie ilościowe i jakościowe zrealizowane dla Fundacji Orange i Orange Polska, raport dostępny na stronie internetowej www.pobierzwiedze.pl; omówiony szerzej w Drogowskazie Medialnym – aktualność  z dn. 31.03.2014 r. [2];
• Nowe media w polskiej szkole, badanie zrealizowane przez Polskie Bractwo Kawalerów Gutenberga we współpracy z Instytutem Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych UW; raport dostępny na stronie internetowej www.pobierzwiedze.pl; omówiony szerzej w Drogowskazie Medialnym (patrz przypis nr 2);
• Cyfrowa Przyszłość. Diagnoza kompetencji medialnych i informacyjnych w Polsce, projekt badawczy Fundacji Nowoczesna Polska powstały w ramach Obserwatorium Kultury MKiDN - 2 raporty: Edukacja medialna i informacyjna w Polsce, raport otwarcia oraz Katalog kompetencji medialnych i informacyjnych; oba dokumenty dostępne na wolnej licencji, www.cyfrowaprzyszlosc.pl; omówione na stronie KRRiT - aktualność z dnia 10.02.2012 r. oraz z dn. 13.06.2012 r.[3];
• Społeczeństwo informacyjne w Polsce, wyniki badań statystycznych  z lat 2009-2013, GUS – Urząd Statystyczny w Szczecinie, raport umieszczony w Intranecie KRRiT przez Departament Strategii oraz dostępny na stronie internetowej GUS[4];
• World Internet Project Polska 2013, badanie zrealizowane przez Gazeta.pl i Orange Polska; wyniki polskiej edycji badania; omówione w Drogowskazie Medialnym - aktualności z dn. 27.02.2014 r. [5]
• Kompetencje cyfrowe a pozycja na rynku pracy, badania panelowe Dominika Batorskiego;
• Dzieci Sieci 2.0. kompetencje komunikacyjne młodych, raport z badań realizowanych przez Ośrodek Badań i Analiz Społecznych we współpracy z Instytutem Kultury Miejskiej w Gdańsku, raport dostępny na www.dzieci-sieci.pl.; omówiony w Drogowskazie Medialnym – aktualności z dn. 18.12.2013 r.[6];
• Dydaktyka cyfrowa epoki smartfona. Analiza cyfrowych aspektów gimnazjum i szkoły średniej, raport ekspercki, Stowarzyszenie Miasta w Internecie, 2013 r., Laboratorium Dydaktyki Cyfrowej dla szkół woj. Małopolskiego, raport dostępny na   wolnej licencji, www.ldc.edu.pl;
• Umiejętności Polaków – wyniki Międzynarodowego Badania Kompetencji Osób Dorosłych(PIAAC), raport zrealizowany przez Instytut Badan Edukacyjnych, dostępny na stronie internetowej IBE[7]. Pełne wyniki z krajów objętych badaniem dostępne są na www.oecd.org/site/piaac;
• Raport ewaluacyjny Akademii Khana, w której Khan proponuje m.in. „odwrócenie klasy” - uwarsztatowienie edukacji;
• E-administracja w oczach internautów2013, Polskie Badania Internetu na zlecenie Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji, raport dostępny na stronie internetowej MAC;
• Wpływ cyfryzacji na działanie urzędów administracji publicznej w Polsce w 2013 r.” PBS na zlecenie Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji; raport dostępny na stronie internetowej MAC;
• Bilans Kapitału Ludzkiego, raport poruszający między innymi tematykę kompetencji komputerowych na rynku pracy- przygotowany przez PARP przy współpracy Uniwersytetu Jagiellońskiego - raport dostępny na stronie internetowej PARP:http://bkl.parp.gov.pl;
• Cyberprzestrzeń a  aktywność fizyczna dzieci i młodzieży; raport z badan jakościowych prowadzonych w środowisku szkolnym; Piotr Drzewiecki, raport dostępny w Internecie na wolnej licencji;

Powyższa lista nie zawiera badań, których jeszcz nie opublikowano, a do których również odwoływano się na konferencji (przykład „Diagnoza Kompetencji Medialnych Polaków”, badanie z drugiej połowy 2013 r.).

 

Kilka refleksji i postulatów zaczerpniętych z konferencji

Obszary badań: Brak jasnych definicji dotyczących kompetencji medialnych i informacyjnych, cyfrowych, informatycznych, wykorzystania technologii cyfrowych i komunikacyjno-informacyjnych (TIK). Apel do naukowców o rozjaśnienie i  przeprowadzenie  badań porównawczych;  potrzeba badania i rozróżniania tzw. biernego korzystania i krytycznego korzystania. Potrzeba rzetelnej ewaluacji prowadzonych badań i realizowanych programów pod kątem ich skuteczności oraz wyciąganie praktycznych wniosków z ewaluacji. Jedno z ujęć edukacji cyfrowej: nauka Internetu przez naukę zaspokajania konkretnych potrzeb życiowych danego człowieka.
Częste mylenie deficytów kompetencji medialnych i informacyjnych z innymi deficytami, np. społecznymi czy kulturowymi. Nowe technologie pogłębiają dotychczasowe problemy. Niezbadana jeszcze, a obserwowana w praktyce, dodatnia korelacja między znajomością języka angielskiego a poziomem kompetencji  cyfrowych, ujemna korelacja kompetencji cyfrowych z kompetencjami analogowymi.

Postulat zróżnicowania narzędzi i przemyślenia konceptu kompetencji medialnych i informacyjnych.

Potrzeba określenia na czym polega funkcjonalna sprawność cyfrowa.

Brak rozpoznania pod kątem badawczym roli pośredników w aktywizacji i integracji cyfrowej (np. rola tzw. Latarników, innych edukatorów). Brak transferu już posiadanej wiedzy i umiejętności  do małych ośrodków. Ogromna potrzeba programów szkoleń i dydaktyki cyfrowej (są prowadzone w tym kierunku prace i eksperymenty przez Stowarzyszenie Miasta w Internecie). Pozytywne ujęcie tematu: nie walka z wykluczeniem cyfrowym, tylko integracja cyfrowa, czyli operowanie językiem korzyści i oddziaływanie na wewnętrzną motywację (przykład Korzystnik internatuty, podręcznik dla osób 50+, Polska Cyfrowa Równych Szans, treść dostępna na wolnej licencji, www.latarnicy.pl)
Zupełnie niezbadany obszar mieszkańców małych miejscowości: praktycznie nic nie wiemy o ich kompetencjach cyfrowych. Ryzyko słabszej oceny spowodowanej niższą refleksyjnością i niższą kompetencją językową  (nie opowiadają tak dobrze o tym, co robią; język jako narzędzie klasowe?). Na tym przykładzie uwydatnia się problem dużego kontrastu między badanymi i badającymi, co widoczne jest szczególnie przy badaniu seniorów przez pewnych siebie, sprawiających wrażenie zanurzonych w cyfrowym świecie młodych ludzi. Oni używają nawet innego języka do nazywania tych samych pojęć. W jaki sposób trudności komunikacyjne mogą zakłócić obiektywność badania?

Dylemat, co i jak mierzyć? W dotychczas prowadzonych badaniach przeważało ujęcie deklaratywne, badające poszczególne, konkretne umiejętności (np. znajomość excella) w oderwaniu od pozostałych umiejętności i od kontekstu, w którym się je wykorzystuje, podczas gdy kompetencje cyfrowe to kompetencje w układzie piramidy; powinno się zatem przejść do mierzenia poziomu integracji z wykorzystaniem psychospołecznych mierników inkluzji cyfrowej (cyfrowa rzeczywistość łączy elementy nauk humanistycznych i ścisłych!).
Jedna z trudności polega na tym, że w Polsce z jednej strony jest dużo dobrych informatyków, z drugiej w różnych obszarach jest wielu menadżerów, ale do skutecznego szerzenia integracji cyfrowej i przekształcania gospodarki w cyfrową potrzebni są przewodnicy cyfrowi, którzy łączyliby cechy dobrego informatyka  z cechami dobrego menadżera, a to już nie jest takie częste połącznienie kompetencji.  

Dotychczasowe badania wskazują, że Polacy często używają „starych”, analogowych nawyków do cyfrowej rzeczywistości (”stare nawyki w cyfrowej skórze”),co powoduje, że generalnie radzą sobie z zadaniami w tym obszarze, ale niekoniecznie w cyfrowy sposób. Zasadne wydaje się zatem zastosowanie bardziej zniuansowanego podejścia do kwestii wykluczenia cyfrowego w Polsce.  Z relacyjnego ujęcia kompetencji wyłania się postulat zredefiniowania tych kompetencji poprzez odejście od uniwersalnej matrycy na rzecz kompetentnych użyć mediów  w ich codzienności zgodnie z tym, co jest dla ludzi ważne,  a nie w oderwaniu od życia codziennego.
Przestroga przed fetyszyzacją innowacyjności i nowych mediów,  żeby nie wpaść w pułapkę myślenia, iż społeczeństwo nie dorosło do nowych technologii - to wizja zbyt uproszczona i oparta na symbolicznej przemocy. Zgodnie z teorią  o nierównej dystrybucji kapitałów, ludzie mają różne potrzeby, nie wszyscy muszą, chcą i mogą je realizować w ten sam sposób. 

W kontekście kompetencji cyfrowych ważnym czynnikiem okazuje się kapitał kulturowy: osoby z wysokim kapitałem kulturowym korzystają z Internetu, co z kolei wpływa na wzrost pozostałych kapitałów: ekonomicznego i społecznego. Kapitał społecznypowoduje, że korzystamy z pomocy innych (np. wnuczek pomaga babci znaleźć rozkład jazdy w Internecie), a kapitał kulturowy  pozwala udzielać tej pomocy.

W Komisji Europejskiej trwają prace nad internetowym narzędziem do pomiaru kompetencji.

Oświata: obecnie w Polsce nie ma szkoły, w której nie byłoby chociaż jednego komputera; średnia pod względem usprzętowienia nie jest więc dramatyczna, choć jest to wynik daleki od sukcesu nasycenia (nie można spocząć na laurach, sprzęt szybko się dezaktualizuje, software wymaga stałej aktualizacji). Jest tu jeszcze jedna pozytywna obserwacja: co prawda szkoły nie mają zbyt dużo sprzętu, ale za to wydajnie go używają; większą bolączką są braki w umiejętności obsługi TIC w szkołach: prośby nauczycieli o nauczenie ich obsługi nowych technologii to jeden z głównych, powtarzających się postulatów tego środowiska.
Nasycenie stacjonarnym Internetem w polskich szkołach wydaje się satysfakcjonujące, nawet pod względem szybkości, dużo gorzej jest za to z  Internetem mobilnym (tylko w 12% szkół są tablety,  a z e-booków korzysta tylko 5% szkół).Dużą barierą jest też bariera odpowiedzialności za sprzęt i za sposób jego użytkowania w szkole, co bezpośrednio przekłada się na ograniczenia w praktycznym dostępie do Internetu, który poza czasem lekcji, możliwy jest  wyłącznie w bibliotece, co prowadzi do sytuacji, że w praktyce Internet jest często zamknięty na klucz.
Praktyka i badania pokazują, że środowisko związane z oświatą – uczniowie, rodzice, nauczyciele i dyrektorzy szkół nie umieją uczyć się w Internecie.   To ważna konstatacja, wymagająca pogłębionego podejścia.

Wybrane wnioski

Uważa się, że w 2015 r. 90% stanowisk pracy będzie wymagało przynajmniej podstawowych umiejętności cyfrowych, a 60% dzieci zaczynających dziś edukację będzie pracować w zawodach, które dziś nie istnieją. Aby sprostać nadchodzącym zmianom, potrzebna jest aktywna  edukacja nauczycieli w zakresie nowych technologii. Nie chodzi tutaj tylko o praktyczną umiejętność korzystania z danego programu komputerowego, ale przede wszystkim o szeroko pojęte kompetencje cyfrowe, umiejętność odpowiedniego wykorzystania dostępnych technologii. Nauczyciele w większości nie sprzeciwiają się wprowadzaniu nowych technologii do nauczania, ale chcą to robić powoli i z umiarem. Tylko 24% nauczycieli chciałoby regularnie korzystać z cyfrowych technologii do nauki podczas lekcji. 45%  nie wykorzystuje w ogóle potencjału komunikacyjnego internetu, podczas gdy 88% ich uczniów, korzysta z portalu społecznościowego Facebook i chciałoby  za pomocą tego kanału komunikować się ze swoimi nauczycielami i mieć w ten sposób np. zadawane prace domowe. Ostrożne wykorzystanie nowych technologii przez nauczycieli wynika z braku poczucia, że są do tego odpowiednio przygotowani.

Badani w Polsce oceniają wyżej swoje umiejętności komputerowe, niż wynika to z ich rzeczywistych kompetencji. Co najmniej 26% dorosłych Polaków nie posiada nawet podstawowych umiejętności obsługi komputera, a kolejne 24% odmówiło udziału w badaniu opartym na realnym użyciu laptopa (badanie PIAAC), co pośrednio może sugerować, że też nie mają podstawowych umiejętności w tym zakresie.  Z kolei młodzież w wieku 18-24 lata lepiej wypada na tym tle, ale tu z kolei występuje inny rozdźwięk: 80% z nich wysoko ocenia swoje umiejętności, podczas gdy w rzeczywistości  nie potrafi korzystać z bardziej zaawansowanych narzędzi TIK: 66% badanych nie zna i nie korzysta z programów do edycji plików, 9% potrafi w podstawowej formie edytować materiał wideo, 10% - pliki muzyczne, a 25% - zdjęcia. Tylko 2% potrafi szukać informacji w Internecie poza wyszukiwarką Google. Biorąc pod uwagę opinię, że łańcuch kompetencji jest tak silny, jak jego najsłabsze ogniwo, polityka publiczna w zakresie edukacji medialnej i informacyjnej ma przed sobą wiele pracy.

Kompetencje cyfrowe pracowników będą w najbliższych latach istotnym czynnikiem zwiększającym innowacyjność i konkurencyjność w gospodarce.

Osoby potrafiące korzystać z nowych technologii i wykorzystywać je zawodowo, mają znacznie większe szanse na znalezienie lepiej płatnego zatrudnienia. Osoby takie nie tylko znacznie rzadziej tracą pracę, ale także mają mniejszy problem ze znalezieniem nowego zajęcia.

Najwyżej swoje kompetencje komputerowe oceniają osoby posiadające wyższe wykształcenie i pracujące. Spadek samooceny następuje wraz z wiekiem badanych. Na ocenę umiejętności komputerowych nie ma wpływu płeć badanych.

Obecnie polscy pracodawcy cenią przede wszystkim to, że ktoś sobie radzi z komputerem, mniejsze znaczenie przywiązują zaś do tego, czy są to wysokie czy niskie kompetencje. W związku z tym, mają oni niewielką skłonność do motywowania pracowników do podnoszenia kompetencji cyfrowych. Powoduje to, że większość osób pracujących w Polsce ma poczucie, że ich umiejętności są wystarczające do pracy i oceniają je wysoko. Dość pozytywnie na tym tle prezentują się urzędy. Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji interesuje się tematem (patrz zestawienie badań powyżej) zdając sobie sprawę z wagi cyfrowych kompetencji  urzędników. 44% urzędów szkoli pod tym względem swoich pracowników.

A jak kwestie kompetencji cyfrowych wykorzystywane są na świecie?

Pracodawcy coraz częściej wykorzystują do rekrutacji pracowników nowe technologie. 86% rekruterów przyznaje się do analizy kont na Facebooku należących do kandydatów do pracy; podobnie robi 40% światowych firm, a 20% kandydatów  do pracy jest odrzucanych ze względu na zawartość swego konta na Facebooku. Jednocześnie, aż 40% badanych otrzymało pracę dzięki przedstawieniu swojej sylwetki w portalu społecznościowym. Firmy monitorują również konta społecznościowe swoich pracowników w poszukiwaniu zachowań, które mogą  negatywnie wpływać na wizerunek firmy. Bardzo trudno jest przy tym zachować właściwy umiar i rozsądek, np. dochodzi do sytuacji wywierania na pracowniku presji przez bank z powodu tego, że na prywatnym koncie na Facebooku zamieścił własne zdjęcie z grilla, na którym pije piwo. Są też sytuacje niebudzące wątpliwości, które ewidentnie nie powinny mieć miejsca, np. gdy pracownik na prywatnym koncie FB, komentuje  sprawy dotyczące swojej pracy i firmy, w której jest zatrudniony. Aby nie dopuszczać do takich sytuacji 51% firm posiada politykę bezpieczeństwa dotyczącą Facebooka. Polega ona głównie na określaniu norm zachowania swoich pracowników na portalach społecznościowych oraz na monitorowaniu tych zachowań. 16,5%  badanych firm posiada wewnętrzne regulacje dotyczące wyłącznie pracy, a 44% reguluje w nich również prywatne zachowania pracowników.
 
Opracowanie: Ewa Murawska-Najmiec i Mirosław Samsonowski, Departament Strategii Biura KRRiT, Warszawa 14 kwietnia 2014 r.